Zakaz konkurencji z odszkodowaniem czy bez?

W praktyce obrotu cywilnoprawnego, a zwłaszcza gospodarczego, coraz częściej stosowane są zakazy konkurencji. Dotyczy to także umów o współpracy, umów zlecenia lub o świadczenie usług czy umów agencyjnych, nierzadko zawieranych także przez przedsiębiorców jednoosobowych w ramach tzw. samozatrudnienia. W przeciwieństwie jednak do umów o pracę, zakazy konkurencji w umowach cywilnoprawnych nie podlegają przepisom Kodeksu pracy, nakazującym wypłatę pracownikowi odszkodowania za okres, w którym ma zastosowanie dane ograniczenie działalności konkurencyjnej.

Generalnie zastosowanie zakazu konkurencji w umowie o charakterze cywilnoprawnym jest dopuszczalne na mocy art. 353¹ Kodeksu cywilnego przewidującego zasadę swobody umów. Zakaz ten może być ustanowiony w trakcie trwania umowy, jak i po jej ustaniu. Każdy stosunek umowny powinien jednak mieścić się w granicach zasad współżycia społecznego.

Zwykle zakaz konkurencji w umowie cywilnoprawnej nie budzi kontrowersji, jeśli dotyczy okresu trwania samej umowy. Przykładowo zleceniobiorca może zobowiązać się wobec zleceniodawcy do niepodejmowania działań konkurencyjnych w czasie trwania umowy bez jakiegokolwiek świadczenia w zamian. Wskazanym jest jednak doprecyzowanie, co strony rozumieją pod pojęciem "działalność konkurencyjna".

Problem z odpłatnością

Istnieją wątpliwości w orzecznictwie co do tego, czy zgodny z zasadami współżycia społecznego jest zapis umowy zawartej pomiędzy przedsiębiorcami w zakresie zakazu konkurencji po ustaniu umowy bez jakiegokolwiek ekwiwalentu (odszkodowania). Jeżeli umowa cywilnoprawna zawierana jest między przedsiębiorcami, strony mają większe możliwości w kształtowaniu zakazu konkurencji i na ogół może on być nieodpłatny. Każdy przypadek powinien być jednak rozpatrywany indywidualnie i nie ma sztywnych reguł co do oceny takich sytuacji. Dowodzą tego rozbieżności pojawiające się w orzecznictwie sądowym.

Przykładowo w wyroku z dnia 11 września 2003 r., sygn. akt III CKN 579/2001, Sąd Najwyższy uznał, iż brak ekwiwalentu z tytułu zakazu konkurencji po ustaniu umowy zlecenia narusza zasady współżycia społecznego i powoduje nieważność takiego zapisu. Jednak w wyroku z dnia 5 grudnia 2013 r., sygn. akt V CSK 30/13, Sąd Najwyższy stwierdził, iż klauzula konkurencyjna bez ekwiwalentu, przy zastrzeżeniu kary umownej za jej naruszenie, mimo braku symetrii nie traci sensu gospodarczego i mieści się w granicach lojalności kontraktowej. W tym wyroku Sąd Najwyższy ocenił jednak przedsiębiorców jako podmioty równorzędne. Inaczej należy oceniać sytuację, w której przedsiębiorca w rzeczywistości wykonuje umowę w warunkach podporządkowania wobec drugiego przedsiębiorcy oraz brak jest równorzędności pomiędzy przedsiębiorcami (gdy jedna ze stron, np. zleceniobiorca, ma znacznie słabszą pozycję gospodarczą).

Swoboda działalności

Zakaz konkurencji nie powinien jednak naruszać swobody podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej jako takiej. Tego rodzaju klauzula może odnosić się jedynie do działalności konkurencyjnej w stosunku do przedsiębiorcy, a nie do jakiejkolwiek innej czy dodatkowej działalności gospodarczej. Przedsiębiorca nie może zakazywać w sposób skuteczny innemu przedsiębiorcy podejmowania się innego przedmiotu działalności gospodarczej.

W umowie agencyjnej

Kodeks cywilny reguluje zakaz konkurencji jedynie w przepisach o umowie agencyjnej. Zakaz konkurencji zastrzeżony w umowie agencyjnej jest ważny, jeżeli:

został zastrzeżony w formie pisemnej,
dotyczy grupy klientów lub obszaru geograficznego, objętych działalnością agenta, i rodzaju towarów lub usług stanowiących przedmiot umowy,
zakreśla okres trwania ograniczenia działalności konkurencyjnej nie dłuższy niż 2 lata od rozwiązania umowy agencyjnej.

Jak widać, kwestia ewentualnej odpłatności bądź jej braku za okres ograniczenia działalności konkurencyjnej agenta po rozwiązaniu umowy agencyjnej nie jest akurat istotna z punktu widzenia ważności takiej klauzuli. Zasadą jest jednak, że dający zlecenie winien za to wypłacić agentowi odpowiednią sumę pieniężną za ograniczenie działalności konkurencyjnej. Co innego może jednak wynikać z umowy. Umowa może więc pozbawiać agenta roszczenia o zapłatę takiej sumy. Jeżeli tego wyraźnie nie czyni, a strony milczeniem potraktowały tę kwestię, to należy przyjąć, że agentowi należy się odpowiednia suma. Mowa o sumie w wysokości odpowiedniej do korzyści osiągniętych przez dającego zlecenie na skutek ograniczenia działalności konkurencyjnej oraz utraconych z tego powodu możliwości zarobkowych agenta.

Jeżeli agent wypowiedział umowę na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi dający zlecenie, to może on zwolnić się z obowiązku przestrzegania ograniczenia działalności konkurencyjnej przez złożenie dającemu zlecenie oświadczenia na piśmie przed upływem miesiąca od dnia wypowiedzenia.

W prawie pracy

W przypadku umów o pracę sprawa jest już jasna. W umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy należy określić okres obowiązywania zakazu konkurencji oraz wysokość odszkodowania należnego pracownikowi od pracodawcy. Odszkodowanie to nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Odszkodowanie może być wypłacane w miesięcznych ratach, zaś sam zakaz konkurencji przestaje wiązać byłego pracownika m.in. w przypadku niewywiązywania się pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania.

Przykład zdefiniowania zakazu konkurencji w umowie:

Przez działalność konkurencyjną rozumie się w szczególności prowadzenie na własny rachunek, na podstawie umowy o pracę, umowy cywilnoprawnej lub umowy spółki, działalności, którą przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonywać na rzecz zleceniodawcy w niniejszej umowie.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.).