Czy umowa zbycia udziałów jest skuteczna?

Do zbycia udziałów w spółce z o.o. może być wymagana zgoda spółki albo podmiotu trzeciego. Umowy zbycia mogą mieć charakter warunkowy. Wątpliwości czy doszło do skutecznego przeniesienia udziałów każdorazowo musi rozstrzygać zarząd spółki. W wielu przypadkach nie jest to łatwe.

W 2021 r. jeden ze wspólników przy pomocy portalu S24 zawarł z drugim wspólnikiem umowę sprzedaży udziałów. Prezes zarządu sporządził w S24 wniosek o zgłoszenie zmiany, ale go nie opłacił. W związku z tym zmiana nie została zgłoszona do KRS. Czy doszło do sprzedaży udziałów?

W przypadku spółki, której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy, możliwe jest zbycie jej udziałów w trybie S24 poprzez zawarcie w portalu S24 stosownej umowy. Taką możliwość dopuszcza art. 180 § 2 K.s.h.

W portalu S24 oddzielnie sporządza się dokument stanowiący podstawę zbycia udziałów oraz wniosek do KRS obejmujący zgłoszenie zbycia. I w tym przypadku, zgodnie z ogólną regułą, wpis zmiany w gronie udziałowców do rejestru przedsiębiorców ma charakter deklaratoryjny. Oznacza to, że ujawnienie w KRS zmian wynikających z umowy nie jest warunkiem prawnym skuteczności tej umowy. Do przejścia udziałów wystarczające jest samo zawarcie umowy zbycia udziałów - jej zredagowanie w S24 i opatrzenie podpisami przez zbywcę i nabywcę.

Umowie zbycia udziałów w spółce z o.o. zawartej przy wykorzystaniu wzorca umowy, ale niezgłoszonej do KRS, nie można stawiać zarzutu niedochowania formy z podpisami notarialnie poświadczonymi. Dopuszczalność zawarcia takiej umowy reguluje art. 180 § 2 K.s.h., który wprowadza wyjątek od wymogu dochowania takiej formy przewidzianej w art. 180 § 1 K.s.h.

W opisanej sytuacji spółka, pomimo niezgłoszenia zmiany do KRS, powinna traktować nabywcę jako wspólnika. Z racji sposobu komunikacji w S24 (przekazywania przez portal informacji o utworzeniu i podpisywaniu dokumentów), członkowie zarządu nie mogą twierdzić, że nie wiedzieli o zbyciu udziałów. Można wręcz twierdzić, że samo wysłanie przez portal S24 informacji o podpisaniu umowy przez zbywcę i nabywcę realizuje funkcję zawiadomienia zarządu o przejściu udziałów w trybie art. 187 § 1 K.s.h.

Zarząd spółki otrzymał umowę powierniczego zbycia udziałów, która przewiduje możliwość zwrotnego przejścia udziałów na zbywcę. Czy dokument ten stanowi podstawę do zgłoszenia zmian do KRS i ujawnienia ich w księdze udziałów?

W ramach umowy powierniczej składnik majątkowy przechodzi na nabywcę, a ten zobowiązuje się do zwrotnego przeniesienia tego składnika po spełnieniu określonych warunków. Umowy powiernicze są zawierane głównie w celach zabezpieczenia wierzytelności. Wierzyciel do czasu wykonania zobowiązania powierniczo nabywa udziały. Po wygaśnięciu wierzytelności na skutek wykonania zobowiązania realizowane jest zwrotne przeniesienie udziałów, które najczęściej ma postać zawarcia oddzielnej umowy.

Przedmiotem konstrukcji zbycia powierniczego mogą być również udziały w spółce z o.o. Art. 510 § 1 Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.) przewiduje, że umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. Pozostawiona przez ten przepis możliwość ułożenia stosunku przez strony czynności pozwala na stworzenie m.in. konstrukcji zbycia powierniczego.

Zarząd spółki po otrzymaniu umowy musi traktować nabywcę jako udziałowca. Powinien ujawnić go w księdze udziałów oraz zgłosić zmianę do KRS, jeśli jest to konieczne. W razie zwrotnego przeniesienia udziałów zarząd będzie musiał dokonać zmian raz jeszcze, tym razem poprzez ponowne ujawnienie zbywcy jako wspólnika.

Warto odnotować, że powierniczemu zbyciu udziałów w spółce z o.o. na zabezpieczenie często towarzyszy obciążenie przez nabywcę udziałów prawem użytkowania na rzecz zbywcy. Pozwala to zbywcy zachować możliwość wykonywania części praw udziałowych, a w szczególności prawa głosu, jeśli dopuszcza to umowa spółki (art. 187 § 2 K.s.h.). Ustanowienie użytkowania na udziałach również powinno zostać ujawnione w księdze udziałów.

Współuprawnionymi z udziałów są małżonkowie pozostający w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Zarząd otrzymał umowę zbycia tych udziałów podpisaną ze strony zbywców tylko przez jednego z małżonków. Drugi z nich wysłał do zarządu pismo, że sprzeciwia się sprzedaży udziałów. Czy doszło do zmiany w gronie udziałowców?

Zbycie udziałów wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków, co do zasady, dla swej ważności nie wymaga zgodnego współdziałania obydwu małżonków. Art. 37 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.) zawiera zamknięty katalog czynności dotyczących wspólnego majątku, które dla swej ważności wymagają zgody drugiego małżonka (przede wszystkim czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa). Wśród nich art. 37 § 1 pkt 4 K.r.o. wymienia również darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. Jeśli więc udziały nie są zbywane w drodze darowizny, ich zbycie przez jednego z małżonków bez zgody drugiego nie może rzutować na ważność tej czynności.

Zasada samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym przez każdego z małżonków jest ograniczana również przez możliwość złożenia przez drugiego małżonka sprzeciwu co do dokonania zamierzonej czynności z zakresu tego zarządu. Taki sprzeciw, zgodnie z art. 36¹ K.r.o., dotyczy tylko czynności zamierzonej (przyszłej, jeszcze niedokonanej). Aby taki sprzeciw był skuteczny wobec osoby trzeciej, powinien być jej odpowiednio zakomunikowany. W tym przypadku osobą trzecią jest jednak nabywca udziałów, a nie spółka.

Zatem w opisanej sytuacji doszło do przejścia udziałów na nabywcę. Skutki wynikające z rozbieżności zdań pomiędzy małżonkami mogą się odbić w sferze ich stosunków wewnętrznych (w szczególności w razie podziału majątku wspólnego). Nie odnoszą się jednak do sytuacji prawnej samej spółki.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2022 r. poz. 1467 ze zm.)