Praktyczne stosowanie przepisów o rękojmi

Odpowiedzialność sprzedawcy za wady towaru na zasadach rękojmi jest szczegółowo uregulowana w przepisach Kodeksu cywilnego. Pomimo tego pomiędzy kupującym a sprzedawcą często dochodzi do sporów na tle reklamacji wadliwego towaru. Problemy budzi zwłaszcza ocena czy wada ma charakter istotny i czy żądanie nabywcy jest zasadne. Odpowiedzi na tego rodzaju pytania może dostarczyć m.in. analiza orzecznictwa sądowego.

Od 25 grudnia 2014 r. wraz z wejściem w życie ustawy o Prawach konsumenta, zarówno konsumenci, jak i inne podmioty korzystają z przepisów o rękojmi, w przypadku gdy rzecz posiada wadę fizyczną lub prawną. Przepisy o rękojmi zawarte są w Kodeksie cywilnym, który precyzyjnie określa prawa i obowiązki zarówno sprzedawcy, jak i nabywcy towaru. Nie oznacza to jednak, że praktyczne stosowanie przepisów o rękojmi nie budzi wątpliwości. Należy także pamiętać, iż oprócz przepisów o odpowiedzialności przedsiębiorcy na podstawie rękojmi, sprzedawca jest obowiązany do stosowania przepisów o tzw. ADR, a więc ustawy o pozasądowym rozwiązywaniu sporów (Dz. U. z 2016 r. poz. 1823).

Odpowiedzialność z rękojmi

Rękojmia jest reżimem prawnym, w ramach którego przedsiębiorca odpowiada względem nabywcy (a więc zarówno konsumenta, jak i przedsiębiorcy), jeżeli rzecz sprzedana ma wadę fizyczną lub prawną. Podstawową kwestią dla określenia zakresu odpowiedzialności sprzedawcy jest ustalenie, co oznacza sformułowanie wada fizyczna rzeczy. Jak wynika z art. 556¹ § 1 K.c., wada fizyczna rzeczy polega na jej niezgodności z umową. Pojęcie to jest nieprecyzyjne i wywołuje automatyczne skojarzenie z niemającą już zastosowania w praktyce odpowiedzialnością za niezgodność towaru z umową uregulowaną w ustawie o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej. Przepisów tych nie stosuje się jednak w ramach rękojmi.

W art. 556¹ § 1 zawarty jest katalog odnoszący się do sytuacji, gdy rzecz sprzedana jest niezgodna z umową (patrz ramka), jednak ma on charakter otwarty. Oznacza to, że także sytuacje w nim niewskazane mogą oznaczać niezgodność rzeczy sprzedanej z umową, a co za tym idzie - odpowiedzialność sprzedawcy.

Ważne orzecznictwo

Z treści orzecznictwa wynika, że o tym, czy towar jest niezgodny z umową decyduje kryterium funkcjonalne. W wyroku z dnia 31 maja 2016 r., sygn. akt I ACa 937/15, Sąd Apelacyjny w Krakowie wskazał, że dla oceny czy rzecz sprzedana ma wadę decydujące znaczenie ma kryterium funkcjonalne, a nie normatywno-techniczne. Oznacza to, że wada fizyczna pod tą postacią występuje wtedy, gdy wartość lub użyteczność rzeczy została zmniejszona, biorąc pod uwagę cel oznaczony w umowie, albo wynikający z umowy lub przeznaczenia rzeczy. Przy ustalaniu czy rzecz obarczona jest wadą fizyczną bardzo przydatne może okazać się orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2015 r., sygn. akt V CSK 210/15. SN wskazał, że nie ma podstaw do uznania, iż zaistnienie wady fizycznej powinno być połączone z dodatkowym wymaganiem wykazania zmniejszenia użyteczności rzeczy.

Uprzywilejowanie konsumentów

Chociaż odpowiedzialność z tytułu rękojmi dotyczy zarówno konsumentów, jak i podmiotów nieposiadających tego statusu, to przepisy o rękojmi zawierają szczególne regulacje mające na celu uprzywilejowanie konsumentów i zwiększenie ich uprawnień. Odnosi się to także do pojęcia niezgodności rzeczy sprzedanej z umową. W przypadku gdy kupującym jest konsument, na równi z zapewnieniem sprzedawcy co do właściwości rzeczy sprzedanej traktuje się publiczne zapewnienia producenta lub jego przedstawiciela, osoby, która wprowadza rzecz do obrotu w zakresie swojej działalności gospodarczej, oraz osoby, która przez umieszczenie na rzeczy sprzedanej swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego przedstawia się jako producent.

Innym bardzo istotnym ułatwieniem przy dochodzeniu przez konsumenta odpowiedzialności z rękojmi jest przerzucenie na sprzedawcę ciężaru dowodu w zakresie wykazania, że wada lub jej przyczyna nie istniała w chwili przejścia niebezpieczeństwa na kupującego (w chwili wydania rzeczy). Domniemanie to wynika z art. 556² K.c. i znajduje zastosowanie w okresie do roku przed wydaniem rzeczy sprzedanej. Zgodnie z treścią tego przepisu, jeżeli kupującym jest konsument, a wada fizyczna została stwierdzona przed upływem roku od dnia wydania rzeczy sprzedanej, domniemywa się, że wada lub jej przyczyna istniała w chwili przejścia niebezpieczeństwa na kupującego. Jeżeli zatem konsument reklamuje towar na podstawie rękojmi, a wada ujawniła się w okresie roku od wydania towaru, to nie konsument zobowiązany jest do wykazania jej istnienia, lecz sprzedawca powinien wykazać brak istnienia wady lub jej przyczyny.

W zależności od rodzaju wady może być to bardzo utrudnione. Sposobem może być powołanie się na wadę mechaniczną (np. rozerwanie rzeczy) lub skorzystanie z usług rzeczoznawcy czy biegłego w postępowaniu sądowym. Sprzedawcy powinni jednak mieć świadomość, że pojawienie się wady w okresie roku od wydania towaru stawia konsumenta na bardzo uprzywilejowanej pozycji i należy rozważyć uwzględnienie reklamacji z rękojmi lub polubowne załatwienie sprawy.

Przydatny przy ocenie roszczeń konsumentów może okazać się wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 grudnia 2015 r., sygn. akt I ACa 1148/15, w którym Sąd uznał m.in., że sama formalna tylko zgodność rzeczy z normą techniczną nie wyłącza jeszcze skuteczności zarzutu istnienia wady fizycznej rzeczy, gdyż pojęcie wady fizycznej jest szerokie. Decyduje tu kryterium funkcjonalne, obejmujące przeznaczenie rzeczy i jej użyteczność, a nie kryterium normatywno-techniczne.

Uprawnienia kupującego

Z uwagi na okres obowiązywania przepisów o rękojmi większość przedsiębiorców zna uprawnienia kupujących. Dla przypomnienia, w przypadku wadliwości rzeczy sprzedanej kupującemu przysługują szerokie uprawnienia, może on:

zażądać usunięcia wady lub wymiany rzeczy na wolną od wad,
żądać obniżenia ceny,
odstąpić od umowy, jeżeli wada ma charakter istotny.

W przypadku złożenia przez kupującego oświadczenia o odstąpieniu od umowy lub obniżeniu ceny sprzedawca ma możliwość niezwłocznie i bez nadmiernych niedogodności dla kupującego wymienić rzecz wadliwą na wolną od wad albo wadę usunąć. Przy czym uprawnienie to nie przysługuje sprzedawcy, jeżeli rzecz była już wymieniona lub naprawiana przez sprzedawcę albo sprzedawca nie uczynił zadość obowiązkowi wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wady. Także w przypadku, gdy kupującym jest konsument, na podstawie art. 560 § 2 K. c. służy mu możliwość wyboru sposobu usunięcia wady. Natomiast w sytuacji, gdy żądanie konsumenta dotyczy naprawy rzeczy lub jej wymiany na wolną od wad, sprzedawca jest obowiązany wymienić rzecz wadliwą na wolną od wad lub usunąć wadę w rozsądnym czasie bez nadmiernych niedogodności dla kupującego.

Odmowa uznania reklamacji

Przywołane przepisy nie regulują wprost kwestii odmowy uznania reklamacji za zasadną. Co prawda, jak wynika z art. 561 § 3 K.c. sprzedawca może odmówić zadośćuczynienia żądaniu kupującego, jednak w przypadku konsumenta może to nastąpić jedynie, jeżeli doprowadzenie do zgodności z umową rzeczy wadliwej w sposób wybrany przez kupującego jest niemożliwe albo w porównaniu z drugim możliwym sposobem doprowadzenia do zgodności z umową (np. wymiana rzeczy na wolną od wad zamiast usunięcia wady) wymagałoby nadmiernych kosztów. Jeżeli natomiast kupującym jest przedsiębiorca, sprzedawca może odmówić wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wady także wtedy, gdy koszty zadośćuczynienia temu obowiązkowi przewyższają cenę rzeczy sprzedanej.

W przypadku gdy sprzedawca nie zgadza się z reklamacją nabywcy rzeczy, ten drugi ma możliwość dochodzenia swoich roszczeń w sądzie (zwłaszcza po odstąpieniu od umowy), skorzystania z pomocy rzeczników konsumentów, czy wykorzystania wprowadzonego w styczniu 2017 r. tzw. postępowania ADR, czyli pozasądowego rozwiązywania sporów konsumenckich. Przedsiębiorcy, którzy nie uznają zasadności reklamacji, powinni pamiętać, iż zgodnie z art. 561⁴ K.c. sprzedawca zobowiązany jest do przyjęcia od kupującego rzeczy wadliwej w razie wymiany rzeczy na wolną od wad lub odstąpienia od umowy.

Oceniając zasadność reklamacji należy pamiętać o tym, że rękojmia uregulowana jest w ustawie i swoją konstrukcją różni się od gwarancji. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 5 marca 2009 r., sygn. akt V ACA 484/28, ustawowa odpowiedzialność z tytułu rękojmi jest niezależna od winy i obciąża sprzedawcę niezależnie od tego, czy wiedział lub mógł wiedzieć o tym, że sprzedana rzecz jest wadliwa.

Kupujący nie może odstąpić od umowy, jeżeli wada rzeczy jest nieistotna.

Terminy

Podstawowym terminem, o jakim powinni pamiętać sprzedawcy, jest 14-dniowy termin na udzielenie odpowiedzi konsumentowi. Zgodnie bowiem z art. 561¹ K.c., jeżeli kupujący będący konsumentem zażądał wymiany rzeczy lub usunięcia wady albo złożył oświadczenie o obniżeniu ceny, określając kwotę, o którą cena ma być obniżona, a sprzedawca nie ustosunkował się do tego żądania w terminie czternastu dni, uważa się, że żądanie to uznał za uzasadnione.

Sprzedawca odpowiada z tytułu rękojmi za wady rzeczy ruchomych, jeżeli wada fizyczna zostanie stwierdzona przed upływem dwóch lat od dnia wydania rzeczy kupującemu. Rękojmia za wady nieruchomości jest dłuższa i wynosi pięć lat. Przy czym termin liczy się od dnia wydania rzeczy kupującemu, a upływ terminu do stwierdzenia wady nie wyłącza wykonania uprawnień z tytułu rękojmi, jeżeli sprzedawca wadę podstępnie zataił. Przy dochodzeniu roszczeń z rękojmi obowiązuje zasada, że od momentu stwierdzenia wady zaczyna biec termin przedawnienia roszczenia o usunięcie wady lub wymianę na rzecz wolną od wad, który wynosi 1 rok. W terminie tym należy złożyć pozew w sądzie. Jeżeli jednak kupującym jest konsument, termin przedawnienia nie może się skończyć przed upływem dwóch lat od wydania rzeczy kupującemu. Analogiczny roczny termin liczony od dnia stwierdzenia wady przysługuje w przypadku złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy.

Ograniczenia rękojmi

Odpowiedzialność z tytułu rękojmi ma charakter ustawowy. Strony mogą, co do zasady, rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć odpowiedzialność z tytułu rękojmi poprzez zawarcie stosownej regulacji w umowie. Jednak działanie takie będzie nieskuteczne zarówno w przypadku podstępnego zatajenia wady, jak i wobec konsumenta, bowiem jak wynika z art. 558 § 1 K.c., jeżeli kupującym jest konsument, ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w przypadkach określonych w przepisach szczególnych.

Wady prawne

Oprócz wad fizycznych rękojmia obejmuje także odpowiedzialność za wady prawne. Wada prawna to sytuacja, gdy stan prawny nabytej rzeczy jest inny niż zapewniał kupujący, dotyczy to np. przypadku, gdy sprzedawca nie był właścicielem rzeczy. Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana stanowi własność osoby trzeciej albo jeżeli jest obciążona prawem osoby trzeciej, a także, jeżeli ograniczenie w korzystaniu lub rozporządzaniu rzeczą wynika z decyzji lub orzeczenia właściwego organu.

Uprawnienia kupującego z tytułu rękojmi, w tym uprawnienie do odstąpienia od umowy lub wymiany rzeczy na wolną od wad na podstawie art. 560 § 1 K.c. znajdują zastosowanie także w sytuacji, gdy rzecz obarczona jest wadami prawnymi. Dodatkowo, jeżeli z powodu wady prawnej rzeczy sprzedanej kupujący złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy albo obniżeniu ceny (lub zażądał wymiany rzeczy wadliwej na wolną od wad), może on żądać naprawienia szkody, którą poniósł przez to, że zawarł umowę, nie wiedząc o istnieniu wady, choćby szkoda była następstwem okoliczności, za które sprzedawca nie ponosi odpowiedzialności.

Rzecz sprzedana jest niezgodna z umową m.in. gdy:

1)	nie ma właściwości, które rzecz tego rodzaju powinna mieć ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub przeznaczenia;
2)	nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego, w tym przedstawiając próbkę lub wzór;
3)	nie nadaje się do celu, o którym kupujący poinformował sprzedawcę przy zawarciu umowy, a sprzedawca nie zgłosił zastrzeżenia co do takiego jej przeznaczenia;
4)	została kupującemu wydana w stanie niezupełnym.