Gdy umowa krzywdzi wierzyciela

Nierzadko dłużnicy celowo pozbywają się składników swojego majątku, aby w ten sposób uczynić przyszłą lub teraźniejszą egzekucję bezskuteczną. Ryzykują w ten sposób odpowiedzialnością karną, jednak wierzycielowi na niewiele się to zdaje. Chcąc przeprowadzić egzekucję z danej rzeczy, którą dłużnik przeniósł na inną osobę, wierzyciel powinien złożyć pozew o uznanie umowy darowizny czy sprzedaży za bezskuteczną.

Pozew przeciwko nabywcy rzeczy

Mowa o tzw. skardze pauliańskiej, czyli powództwie o uznanie czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną można żądać tylko w ciągu pierwszych 5 lat od daty tej czynności, czyli np. od dnia zawarcia umowy darowizny.

Stroną pozwaną powinna być osoba trzecia, czyli ten, kto uzyskał korzyść majątkową. Prawomocne orzeczenie sądu uznające taką czynność za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela daje mu możliwość zaspokojenia swojego roszczenia w postępowaniu egzekucyjnym z przedmiotów, które skutkiem zaskarżonej czynności bądź wyszły z majątku dłużnika wchodząc w skład majątku osoby trzeciej, bądź nie weszły w skład majątku dłużnika pozostając w majątku osoby trzeciej. Co istotne, pokrzywdzony wierzyciel może się zaspokoić z tych przedmiotów z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej.

Umowa ważna, choć bezskuteczna

Pozew o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną względem wierzyciela nie zmierza więc do ustalenia nieważności umowy. Przykładowo sprzedaż czy darowizna (bo o takie umowy chodzi najczęściej) pozostają ważne i skuteczne między stronami, a jedynie bezskuteczne wobec samego tylko wierzyciela i jednocześnie powoda w sprawie ze skargi pauliańskiej. Zresztą samo zaciągnięcie przez dłużnika względem wierzyciela określonego zobowiązania nie pozbawia go możliwości rozporządzania składnikami swojego majątku. Nie może jednak w ten sposób krzywdzić wierzycieli, tj. doprowadzać do sytuacji, w której egzekucja nie może się zakończyć skutecznie z braku majątku, który mógłby służyć zaspokojeniu roszczeń wierzyciela.

Osoba, która w razie grożącej jej niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że np. zbywa, czy darowuje składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Wierzyciel może więc - niezależnie od pozwu o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną względem wierzyciela - skierować do prokuratury zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa na jego szkodę z art. 300 Kodeksu karnego.

Przesłanki skargi

Aby sąd mógł uznać daną umowę za bezskuteczną wobec wierzyciela, spełnionych musi być kilka przesłanek. Przede wszystkim musi dojść do pokrzywdzenia wierzyciela. Za krzywdzącą wierzyciela uznaje się czynność, skutkiem której dłużnik stał się niewypłacalny lub jeszcze bardziej niewypłacalny niż był, a więc gdy majątek dłużnika z pewnością nie wystarczy na zaspokojenie roszczeń wierzyciela. W związku z tym wierzyciela nie krzywdzi i nie będzie mogła być uznana za bezskuteczną czynność, która wprawdzie uszczupla majątek dłużnika, lecz nie do tego stopnia, że wierzyciel nie będzie już mógł z niego się zaspokoić.

Wierzyciel powinien także wykazać w procesie przeciwko osobie trzeciej fakt uzyskania korzyści majątkowej przez osobę trzecią kosztem dłużnika. Osoba trzecia uzyskuje taką korzyść, gdy nabyła od dłużnika określone prawo majątkowe (np. prawo własności nieruchomości na podstawie umowy darowizny) lub została zwolniona z obowiązku (np. zwolnienie z długu).

Wierzyciel musi również przekonać sąd, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Wobec tego, że z reguły nie jest łatwo wykazać stan świadomości innej osoby, ustawodawca przewidział domniemanie, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, gdy będąc niewypłacalnym dokonał darowizny lub na skutek tejże stał się niewypłacalny. W takich przypadkach wierzyciel nie będzie więc musiał wykazywać istnienia świadomości pokrzywdzenia występującej u dłużnika.

Należy także udowodnić złą wiarę osoby trzeciej, tj. bądź jej wiedzę o tym, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, bądź to, że przy zachowaniu należytej staranności powinna była o tym wiedzieć. Jednakże gdy osobą trzecią jest osoba bliska dłużnikowi (np. członek rodziny) lub przedsiębiorca będący z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, wówczas przyjmuje się, że osoba taka wiedziała o tym, iż dłużnik działał z pokrzywdzeniem wierzyciela.

Czasami jednak wierzyciel nie musi wykazywać złej wiary nabywcy. Jest tak wówczas, gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową nieodpłatnie. W szczególności chodzić więc będzie o darowizny. Wówczas nawet brak wiedzy po stronie osoby trzeciej o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela nie przeszkodzi wierzycielowi w realizacji prawa do zakwestionowania skuteczności krzywdzącej go czynności prawnej.

Przykład

Nowak pożyczył Kowalskiemu 10.000 zł, których ten drugi nie zwrócił. Nowak uzyskał w sądzie nakaz zapłaty, który po uprawomocnieniu się i nadaniu klauzuli wykonalności trafił do komornika z wnioskiem o wszczęcie egzekucji przeciwko Kowalskiemu. Komornik ustalił, że dłużnik nie posiada żadnego majątku, zaś mieszkanie przekazał w darowiźnie swojej siostrze. Komornik umorzył egzekucję z uwagi na jej bezskuteczność. Nowak pozwał do sądu siostrę Kowalskiego o uznanie umowy darowizny za bezskuteczną względem wierzyciela (Nowaka). Sąd uznał w wyroku kwestionowaną darowiznę za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzyciela. Po uprawomocnieniu się tego wyroku Nowak złożył do komornika wniosek o wszczęcie egzekucji niespłaconej pożyczki z mieszkania należącego do siostry Kowalskiego. Do wniosku dołączył nakaz zapłaty przeciwko Kowalskiemu oraz wyrok uznający darowiznę mieszkania za bezskuteczną w stosunku do Nowaka.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.)