Spadki i darowizny - porady eksperta - Dodatek do Gazety Podatkowej nr 31 (968) z dnia 18.04.2013

Umowa darowizny i jej skutki

W przeciwieństwie do sprzedaży czy umowy o dożywocie, darowizna jest nieodpłatną czynnością prawną. Ma to swoje konsekwencje, nie tylko podatkowe, lecz także w zakresie niesienia pomocy darczyńcy, przyjęcia obowiązku wyrównania zachowków czy ułatwień dla poszkodowanych taką transakcją wierzycieli darczyńcy.

Darowizna jest umową, w której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Umowa taka dojdzie do skutku, o ile obdarowany wyrazi zgodę na nieodpłatne przyjęcie pieniędzy, rzeczy lub prawa należącego do darczyńcy. Umowa darowizny powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, chyba że przyrzeczone świadczenie zostało już przez darczyńcę spełnione.

Odstępstwo w zakresie formy umowy dotyczące wykonania darowizny nie dotyczy jednak czynności, dla których inne przepisy wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron (np. aktu notarialnego), ze względu na przedmiot darowizny.

Odpowiedzialność darczyńcy

Darczyńca odpowiada, choć w ograniczonym zakresie, za wady podarowanej rzeczy. Ze względu jednak na nieodpłatny charakter umowy, ustawodawca łagodniej ukształtował jego odpowiedzialność wobec obdarowanego niż w przypadku sprzedaży. Jest ona zależna od tego, czy darczyńca miał wiedzę o wadzie, a mimo to nie zawiadomił o niej obdarowanego.

Podobnie jest z odpowiedzialnością odszkodowawczą darczyńcy wobec obdarowanego. Odpowiada on za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania darowizny tylko wówczas, gdy wyrządził ją umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Poza tym to na obdarowanym spoczywa ciężar dowodu w zakresie zawinienia darczyńcy.

Obowiązki obdarowanego

Umowa darowizny może nakładać na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Chodzi o tzw. polecenie, czyli np. wskazanie sposobu przeznaczenia podarowanych pieniędzy na leczenie czy naukę. Darczyńca (bądź później jego spadkobiercy) może żądać wypełnienia polecenia pod warunkiem, iż sam spełnił przyrzeczone świadczenie oraz że polecenie nie ma wyłącznie na celu korzyści obdarowanego. Obdarowany może jednak zwolnić się z tego obowiązku, zwracając w naturze przedmiot darowizny.

Ponadto darowizna czyni obdarowanego obowiązanym do udzielenia pomocy darczyńcy w sytuacji, gdy ten ostatni znajdzie się w niedostatku. Chodzi o dostarczanie darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obowiązek taki wynika z przepisów Kodeksu cywilnego. Ogranicza się on jednak do wysokości istniejącego jeszcze wzbogacenia. Obdarowany może zwolnić się od tej powinności zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

Ochrona wierzycieli

Darowizna nierzadko służy stronom jako sposób na uniknięcie egzekucji z danego przedmiotu majątkowego. Taką umowę jednak bardzo łatwo zaskarżyć. Służy do tego tzw. skarga pauliańska.

Generalnie, jeśli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Dodatkową przesłanką jest, aby osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

W przypadku gdy tą czynnością powodującą stan niewypłacalności dłużnika jest darowizna, wierzyciel może żądać uznania jej za bezskuteczną nawet wówczas, gdyby obdarowany nie wiedział o pokrzywdzeniu wierzyciela. Ponadto, jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny lub tego rodzaju stan wystąpił w wyniku nieodpłatnej czynności, to domniemywa się również, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Darowizna a zachowek

Wbrew pojawiającym się często opiniom, darowizna dokonana za życia spadkodawcy nie chroni od roszczeń spadkobierców darczyńcy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Ma to miejsce wówczas, gdy uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, czyli najczęściej połowy spadku, który przypadałby mu z mocy ustawy.

Na poczet zachowku nie dolicza się jednak darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku. Oznacza to, że np. obdarowana na 5 lat przed śmiercią darczyńcy konkubina będzie odpowiadać za uzupełnienie zachowków.