Kiedy można odstąpić od umowy o dzieło?

Ustawodawca przewidział wiele różnych sytuacji i jednocześnie podstaw uprawniających zamawiającego do odstąpienia od umowy o dzieło. Mają one również odpowiednie zastosowanie przy umowach o roboty budowlane. Dla przyjmującego zamówienie (wykonawcy) zwykle wiąże się to z problemami przy rozliczeniu wynagrodzenia.

Skutek odstąpienia

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie (wykonawca) zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Obowiązki te ustają z chwilą skutecznego odstąpienia od umowy. Wykonanie uprawnienia do odstąpienia niweczy umowę od samego początku. Przestaje ona wiązać, a strony nie są już zobowiązane do dalszych świadczeń, przy czym świadczenia już spełnione (np. częściowa zapłata) podlegają zwrotowi. Odstępujący od umowy o dzieło (lub umowy o roboty budowlane) winien więc zwrócić wykonawcy wszystko co już otrzymał od niego na mocy umowy. Natomiast może żądać zwrotu tego co sam świadczył (np. zaliczki) oraz naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 494 K.c.).

Ze względu na opóźnienie

Dla zamawiającego często niezwykle ważne jest otrzymanie określonego dzieła (robót) na czas. W związku z tym ma on prawo kontroli dokonywanych postępów w pracach. To jeszcze nie wszystko. Gdyby bowiem okazało się, że przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, aby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła (art. 635 K.c.). W tym wypadku nie jest więc potrzebne ponaglanie wykonawcy (wyznaczanie mu dodatkowego terminu).

Nienależyta realizacja umowy

Przyczyną rezygnacji z umowy przez zamawiającego może być wadliwe lub sprzeczne z umową wykonywanie dzieła (robót). W takim przypadku zamawiający może wezwać przyjmującego do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Dopiero po bezskutecznym upływie tego terminu zamawiający ma prawo od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie (art. 636 § 1 K.c.).

Odstąpienie od umowy z przyczyn, o których mowa, nie może jednak nastąpić po odebraniu dzieła. Po tym fakcie zamawiający może skorzystać z przepisów o rękojmi za wady, na co zresztą wyraźnie wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 listopada 2000 r., sygn. akt IV CKN 152/2000.

Gdy wzrasta kosztorys

W umowach o dzieło stosowane są dwa zasadnicze sposoby ustalania wynagrodzenia: ryczałtowe i kosztorysowe. W odróżnieniu od ryczałtu, wysokość wynagrodzenia kosztorysowego może w pewnych sytuacjach ulegać zmianom (choć zawsze możliwe są zmiany umowy za porozumieniem stron). Może mieć to związek z urzędową zmianą cen lub stawek bądź koniecznością przeprowadzenia dodatkowych prac.

W przypadku jednak, gdy niezbędne okazuje się znaczne podwyższenie wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający ma prawo od umowy odstąpić (art. 631 K.c.). Powinien to jednak uczynić niezwłocznie i do tego zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia. Zdaniem Sądu Najwyższego odstąpienie od umowy na tej podstawie może nastąpić tylko wówczas, gdy umowa nie została jeszcze wykonana (wyrok SN z dnia 10 lutego 1972 r., sygn. akt II CR677/71).

Zmiana decyzji

Zamawiający wcale nie musi oczekiwać na ukończenie dzieła, by odstąpić od umowy. Uprawnienie takie przysługuje mu również wtedy, gdy przyjmujący zamówienie wykonuje swoje obowiązki w pełni należycie. W takim wypadku zamawiający musi jednak zapłacić kontrahentowi uzgodnione wynagrodzenie (art. 644 K.c.). To oczywiste, skoro wycofanie się z kontraktu następuje de facto bez powodu. Jednakże zamawiający może wówczas odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził na skutek niewykonania dzieła (np. koszt materiału potrzebnego do wykończenia dzieła, o ile może być jeszcze wykorzystany przy innym zamówieniu).

Jeżeli zamawiający odstąpi na tej podstawie od umowy, lecz nie zapłaci należnego wynagrodzenia, przyjmujący zamówienie nie powinien zmierzać do wykazania, że odstąpienie było nieskuteczne, lecz żądać już tylko samego rozliczenia.

W przypadku wad

We wszystkich omówionych wcześniej przypadkach odstąpienie od umowy mogło nastąpić jedynie przed odebraniem dzieła (robót). Na tym jednak nie koniec. Do odstąpienia od umowy może też dojść na etapie odbierania dzieła, jak i po tym fakcie. Podstaw do tego szukać należy w innych przepisach (np. art. 491, 493 K.c.). Wprawdzie do obowiązków zamawiającego należy odebranie rzeczy, to dotyczy ono tylko tych przypadków, w których przyjmujący zamówienie wydaje dzieło zgodnie ze swym zobowiązaniem. Zamawiający nie musi zatem odbierać dzieła, które dotknięte jest wadami.

Wady mogą jednak wyjść na jaw później. Nie wnikając w szczegóły na temat odpowiedzialności z tytułu rękojmi, zamawiający ma prawo odstąpić od umowy, gdy:

wady nie da się usunąć lub gdy z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła ich usunąć w czasie odpowiednim, bądź
przyjmujący zamówienie nie usunął wad w terminie wyznaczonym przez zamawiającego.

Zawsze jednak wada musi być istotna, aby możliwe było odstąpienie od umowy. W przeciwnym wypadku zamawiający będzie mógł żądać obniżenia ceny.

Odstąpienie od umowy o dzieło na podstawie art. 644 K.c. wywiera skutek od chwili dokonania. Jednoczesna zapłata wynagrodzenia nie jest przesłanką skuteczności odstąpienia.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 r., sygn. akt II CKN 365/2000

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)